Ay-yıldız, bizim çok yakından tanıdığımız, daha da ötesi Türkiye Cumhuriyeti’mizin bayrağında bulunan bir semboldür. Peki bu ay-yıldız birlikteliğinin bizim bayrağımızdaki kökeni nedir?
Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu da bugünkü bayrağımıza benzer bayrağa sahipti. Ay-yıldızın devlet sembolü olarak kabulü III. Mustafa (1757-1774) döneminde başlamış, I. Abdülhamid (1774-1789) ve III. Selim (1789-1807) dönemlerinde devam etmiştir. 1793 yılına ait bir resmi emirde donanma kalyonlarına çekilecek sancakların al renkte olması ve üzerlerinde beyaz ay ve yıldız bulunması emredilmiştir. 1844 yılında bu bayrak değiştirilmiş, Tanzimat reformunun bir parçası olarak resmî Osmanlı bayrağı yapılmıştır. Aşağıda bugünkü bayrağımız, altında 1844 yılından itibaren ve onun altında da 1793-1844 yılları arasında kullanılan Osmanlı İmparatorluğu bayrakları görülmekte.
Bu bayrağın kökenine baktığımızda daha da gerilere gitmemiz gerekiyor. Osmanlı Beyliği’nin kuruluş dönemlerinde, “Beylik” sembolü olarak Selçuklu Hükümdarı tarafından Osman Gazi’ye “Sancak Beyi” unvanını sağlayan Ak Sancak gönderildiği, Ak Sancak’ın Yavuz Sultan Selim devrine kadar tek sancak olarak devam ettiği rivayet edilmekte. Aşağıda bu Ak Sancak örneği görülmektedir. Onun altında ise 1684-1699 yılları arasında Osmanlı Devleti ile Venedik Cumhuriyeti ve ona yardım eden Papalık, Malta (Rodos, Hospitalye) Şövalyeleri, Savoya Dükalığı ve Yunan âsiler arasında yapılan Mora Savaşı’nda Venedikliler tarafından ele geçirilen ve 1685 yılına tarihlenen bayrak ve tuğlar bulunmakta.
https://ibb.co/JpxhJhH (Ak Sancak)
https://ibb.co/BV0jsny (1685 Yılına Ait Osmanlı Sancağı)
“Hilal şeklindeki ay” İslam dininin sembolüdür. Bunun en temel sebepleri, İslam devletlerinde Ay’ın hareketlerine göre düzenlenen ve Hazreti Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicreti ile başlayan Hicri Ay Takvimi’nin kullanılması, Kuran-ı Kerim’in Hazreti Muhammed’e ilk defa kutsal Ramazan Ayı’nda vahyedilmesi ve Ramazan Ayı’nın akşam gökyüzünde hilalin görünmesiyle başlamasıdır. Bayrağında ay-yıldız sembolü bulunan ilk devlet ise Kuzey Afrika’da kurulan ve MS 909-1171 yılları arasında Cezayir, Libya, Tunus, Fas, Mısır, Malta, Sicilya, Sardinya, Korsika, Filistin, Lübnan, Ürdün ve Suriye’de hüküm süren Fatımi Devleti’dir. Geçmişte var olan ve ay-yıldız sembolünü kullananlardan dikkat çekici bulduğum tarihi bayrakları aşağıda paylaşıyorum.
https://ibb.co/D9XqLht (Bazı Tarihi Bayraklar)
Ay-yıldız birlikteliği ilk defa hangi zamanlarda, nerelerde kullanılmış, birçok ülkenin bayrağına yerleşmeden önce nerelerde görülmüştür?
Ay ve yıldızın beraber bulunduğu ilk figür, Ur-Nammu dikilitaşıdır. Ur-Nammu dikilitaşı, Milattan Önce (MÖ) 2112 ve 2095 yıllarında hüküm sürmüş Ur, Sümer ve Akad hükümdarı Ur-Nammu adına yapılmıştır. Bilinen en eski yazılı kanun da Ur-Nammu Dönemi’ne aittir. Aşağıdaki ilk fotoğraf olan Ur-Nammu dikilitaşı’nın altında Üçüncü Ur Hanedanlığı dönemine (MÖ 2060 – MÖ 1960) ait Sümerlilerce kullanılan silindir bir mühür görülmektedir.
https://ibb.co/Lhhn7Fk (Ur-Nammu Dikilitaşı)
https://ibb.co/wh7s0vj (Sümerlilere Ait Silindir Mühür)
Hilal ve yıldız figürü aynı zamanda Sümer ikonografisinin de en çok kullanılan öğelerinden biridir. Buradaki kullanımlarında ise hilal “Ay Tanrısı”nı (Sin) temsil etmektedir. Yıldız ise aşk, bereket, savaş ve bilgelik Tanrıçası (dişi Tanrı) İnanna’yı (İştar) sembolize etmektedir. Ve bu yıldız Akşam Yıldızı, Sabah Yıldızı, Çoban Yıldızı olarak adlandırılan Venüs gezegenidir. Aynı zamanda bu iki sembolle beraber Güneş diski olan Şamaş (Şems) da kullanılmaktadır.
İlk astrolojik takvim olarak kabul edilen Babil İmparatorluğu’na ait Enuma Anu Enlil tabletlerinde aşağıdaki ifade geçmektedir:
“Görünüşte ay bir taç giyiyorsa kral, en yüksek rütbeye ulaşacaktır.”
Ay’ın taç giymesi demek, Ay’ın çok yakınında parlak bir yıldızın veya Venüs gezegeninin olması demektir. Bu birliktelik yani Tanrı olarak kabul edilen Ay ve Venüs’ün yakınlaşması, güçlerini birleştirmesi olarak görülmüş; zafer, başarı ve şans göstergesi olarak kabul edilmiştir.
Aşağıda MÖ 1100’lü yıllara tarihlenen ve eski Babil İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla ortaya çıkan Kassit Krallığı hükümdarlarından II. Meli-Shipak adına yapılmış bir kudurru (hudut taşı) görülmektedir. Ayrıca altındaki fotoğrafta Şanlıurfa Harran’da doğan ve MÖ 556-539 yılları arasında hüküm süren İkinci Babil İmparatorluğu’nun son kralı Nabonidus’a ithafen yapılan dikilitaşı görmektesiniz. Bu dikilitaş Şanlıurfa Müzesi’nde bulunmaktadır.
https://ibb.co/hcNGSHN (II. Meli-Shipak Adına Dikilmiş Kudurru)
https://ibb.co/fFXqYX3 (Nabonidus Dikilitaşı)
Eski Mısır’da Ay sembolünü, sivri uçları aşağı bakan ve merkezinde aşağı doğru yuvarlak bir çıkıntı bulunur şekilde görürüz. MÖ 570-526 arasında hüküm süren Mısır Kralı II. Amasis’in iktidarı sırasında ölen ve Sakkara (Memphis) Serapeumu tapınağında mumyalanan kutsal Apis Boğası için hazırlanan bir dikilitaş ve ay yıldız sembolü aşağıda görülmektedir. Onun altında Yukarı Mısır’da, Nil Nehri’nin batı sahilinde bulunan ve MÖ 237-57 yılları arasında inşaası tamamlanan Edfu Tapınağı’nın Mısır hiyeroglifi ile yazılmış yazılardan bir bölüm bulunmaktadır.
https://ibb.co/db4K9P2 (Kral II. Amasis ve Apis Boğası’nı Gösteren Dikilitaş)
https://ibb.co/g9GWs97 (Edfu Tapınağı Duvarında Bulunan Hiyeroglif Yazıları)
Güneş, Ay, gezegenler ve yıldızlar, insanlar kafalarını kaldırıp göğe bakmalarından beri onların ilgisini çekmiş ve çoğu eski kültürde onlara kutsallık atfedilmiştir. Bazı kültürlerde ise bu gök cisimleri Tanrı olarak kabul edilmiş veya Tanrılarla ilişkilendirilmişlerdir. Mesela Türk mitolojisinde Ay Ata (Ay Dede), göğün altıncı katında Gün Ana ile birlikte yaşamaktadır. Antik Yunan ve Roma mitolojisinde Ay daha çok Tanrıçalarla özdeşleştirilmekte, ay-yıldız birlikteliği ise şans sembolü olarak görülmektedir.
Bir efsaneye göre MÖ 340 yılında Büyük İskender’in Babası Makedonya Kralı II. Philip, İstanbul’u yani o zamanki adıyla Bizantion’u (Yunan mitolojisine göre Kral Byzos’un halkının şehri anlamına gelmektedir) kuşatmaktaydı. Kuşatma sırasında gece gökyüzünde parlak bir ışık görüldü, bu Makedonyalıların korkmasına ve geri çekilmesine yol açtı. Bu ve buna benzer efsaneler özellikle bu coğrafyada ay-yıldız sembolünü kutsallaştırmıştır.
Aşağıda sırasıyla antik levha ve paralar görülmektedir. İlki bugünkü Kuzey Yunanistan, Makedonya topraklarında bulunan, yine MÖ 3. yüzyıla ait bir paradır. İkincisi MÖ 2. yüzyıla ait, bugün Afganistan sınırları içindeki Baktriya bölgesinde bulunan Hint-Yunan Krallığı’na ait levhadır. Üçüncü sırada MÖ 135-63 yılları arasında yaşamış ve Anadolu’nun büyük kısmına hakim olmuş Pontus Kralı VI. Mithridatis’in bastırdığı para görülmektedir. Dördüncü sırada MÖ 247 ile MS 224 yılları arasında yaklaşık bugünkü İran sınırlarında varlığını sürdüren Part İmparatorluğu’na ait bir para, beşinci sırada ön yüzünde Artemis (Yunan Ay Tanrıçası) figürü bulunan MS 1. yüzyıla ait, altıncı sırada ise MS 2. yüzyıla ait önünde imparator Hadrian’ın bulunduğu Roma İmparatorluğu parası bulunmaktadır.
https://ibb.co/3FdrzQ4 (Bazı Para Örnekleri)
Orta Çağ’da ve sonrasında, özellikle 12. yüzyıldan sonra Avrupa’da krallık, hanedan ve tarikatların arma, para, mühür ve bayraklarında da ay-yıldız birlikteliğini sıkça görmekteyiz. Aşağıda sırasıyla Bizans Kıbrıs Bayrağı (12. yüzyıl), Britanya Kralı I. Richard’ın Mührü (12. yüzyıl), Toulouse Kontu VI. Raymond’ın Mührü (13. yüzyıl), Coudrie ve Biais Tapınak Şövalyesi Mührü (13. yüzyıl), Polonya Krallığı Mührü (14. yüzyıl), Balkanlarda Slav Milliyetçiliği Örgütü’nün (Korenić-Neorić Örgütü) Arması (16. yüzyıl), Hırvatistan Krallığı’na Ait Para (1848) görülmektedir.
https://ibb.co/ZSw73QB (Bazı Mühür, Arma ve Para Örnekleri)
Ay-yıldız sadece bizim değil Libya, Tunus, Cezayir, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Pakistan, Malezya, Nepal, Singapur, Moritanya, Komorlar Birliği, Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin de bayrağında ay-yıldız bulunmakta birçok Avrupalı şehrin arma ve sembolünde de ay-yıldıza rastlamaktayız. Özellikle İsviçre, Portekiz ve Polonya şehir armaları en dikkat çekici olanlarıdır. Ayrıca Hırvatistan ve Moldova bayrağı ile Romanya armasında da ay-yıldız bulunmaktadır.
https://ibb.co/DLVgC91 (Avrupa’dan Bazı Arma ve Bayrak Örnekleri)
Son olarak bu yazıda anlatılanların bilimsel bir çalışma olmadığını, internetteki -özellikle Wikipedia’daki genel bilgilerle hazırlandığını hatırlatıyorum. Yazının sonuna da bu araştırmaları yaparken edindiğim birkaç bilgiyi de paylaşmak istiyorum.
- Dilimize Kruvasan olarak geçen, bir tür kahvaltılık hamur işinin adı da şekli hilal ay olduğu için Fransızca “hilal” anlamına gelen “croissant” (İngilizce “crescent”) kelimesinden gelmektedir. Onun da kökeni Macarca “hilal” anlamına gelen, kökeni Milattan sonra 10. yüzyıl öncesine dayanan bir tür mayalı ekmek olan “kifli”dir (çeşitli dillerde kifla, kipfel, kipferl, kifle, giffel).
- Nasıl bizim dilimizde “Ay” hem Dünya’nın uydusu bir gök cismini hem de bir aylık (29,5 günlük) süreyi temsil ediyorsa Mısır hiyerogliflerinden İngilizce’ye (moon-month) birçok kültür ve dilde Ay kelimesi hem gök cismini hem de bir aylık zaman dilimini tanımlamaktadır.
- 2024 yılında Ay’a insanlı yolculuk yapmayı planlayan Amerika Birleşik Devletleri Uzay Ajansı (NASA), bu programa Yunan Ay Tanrıçası Artemis’in ismini vermiştir ve bu programda ilk defa kadın bir astronotun Ay yüzeyine indirilmesi planlanmaktadır.
