ömer hayyam’ın büyük şair olabilmesinin nedeni, kafasında bir şeyleri netleştirememiş olmasından ileri geliyor. eğer insan kafasında bir şeyleri netleştirebilmişse, belki ondan iyi bir bilim insanı olabilir, eleştirmen olabilir ama ondan iyi bir sanatçı olmaz. sanatçının zihni sürekli bir şüphenin etkisi altında kalmalıdır, çünkü bu şüphe olmadan sanatçı dünyayı her yönüyle, bütüncül bir şekilde kavrayamaz. bu yüzden büyük şairler söz konusu olduğu zaman “şucudur, bucudur” diyemiyoruz.
ömer hayyâm’ın şiirlerinde müslümanın da, agnostiğin de, ateistin de, deistin de; stoacılığın da septisizmin de hazcılığın da platonculuğun da sesini duyabilirsiniz. bu çok seslilik onu büyük bir şair yapıyor. her olaya karşı aynı tepkiyi veren kişi çok sesliliği ıskaladığı için yavan şiirler üretiyor. bizim edebiyatımızda nazım hikmet’in yaşlılık öncesi şiirleri veya necip fazıl’ın islâm’ı benimsedikten sonraki şiirleri yavandır. çünkü ikisinin de o sıralar kafasındakiler netti, hayata yalnızca bir açıdan bakabiliyorlardı. oysa ömer hayyâm’ın şiirlerinde böyle bir şey yok. şöyle örneklendirilebilir:
epikuros felsefesinin de etkisi bulunabilir
“gönlümün dilediği gül yüzüne bakmak;
elimin özlediği kadehi kavramak.
her zerrem nasibini almalı dünyadan
yarın güle kavuşturmadan beni toprak.”
antik yunan melankolisinin etkisi bulunabilir
“can verinceyedek bu çorak yerde
dertten başka ne geçer ki eline?
ne mutlu çabuk gidene dünyadan;
hele bu dünyaya hiç gelmeyene!”(*)
stoa felsefesinin de etkisi bulunabilir
“şu dünyada üç beş günlük ömrün var,
nedir bu dükkânlar, bu konaklar?
ev mi dayanır, bu sel yatağına?
bu rüzgârlı yerde mum mu yanar?”
tasavvufa da göz kırpmıyor değildir
“sevgiyle yoğrulmamışsa yüreğin
tekkede, manastırda eremezsin.
bir kez gerçekten sevdin mi dünyada
cennetin, cehennemin üstündesin.”
…
(*) bu dizeleri okuyunca, sophokles’in oidipus kolonos’ta adlı tragedyasının şu bölümünü anımsamamak mümkün değil (1225 vd.)
“hiç doğmamak her hâlükârda en iyisidir;
ancak gördükten sonra bir kez günışığını insan,
ikinci en iyi, mümkün olduğunca çabuk
dönmesidir geldiği yere.”
friedrich nietzsche bu dizelerin hemen hemen aynısını kullanarak “antik yunan melankolisini” anlatmaya çalışmış. o yüzden ben de “antik yunan melankolisi” demiş bulundum.
not: ömer hayyâm’ın şiirlerinin çevirilerini sabahattin eyüboğlu’ndan aldım.
